*Bài viết hồi năm 2019 BC (Before COVID), giờ mới đăng
Tại Việt Nam và cũng như nhiều nước trên thế giới, khi nghe tới từ tiếng Anh football (bóng dùng chân), ta lập tức liên tưởng tới môn bóng đá, môn thể thao ‘vua’, niềm cảm hứng và bức xúc, đặc biệt khi thua cá độ, của hàng triệu người. Vì sự liên hệ này, nhiều người cũng thắc mắc và có lúc bực bội tại sao bên Mỹ, football lại ám chỉ những kẻ khổng lồ đội mũ bảo hiểm cầm bóng hình bầu dục tông nhau. Không chỉ Mỹ, mà ở nhiều nước nói tiếng Anh tồn tại những môn chơi không phải bóng đá nhưng đều gọi chung là football. Sau đây, trên tinh thần thể thao cao thượng, qua bài viết này, tác giả xin giới thiệu với độc giả Việt Nam một định nghĩa rộng hơn của chữ football.
Nếu hiểu theo một cách đơn điệu, chữ football thường được dùng để chỉ một môn chơi sử dụng một quả bóng (ball) tròn và để tương tác với quả bóng, ta buộc phải sử dụng đôi chân (foot) của mình. Cho nên khi dịch sang tiếng Việt, football đơn giản là bóng-đá, niềm đam mê (cá độ) của hàng triệu người Việt Nam và trên thế giới, động lực để ‘đi’ và ‘hứng’ ‘bão’ mỗi khi học trò HLV Park Hang-seo tạo nên kỳ tích. Không chỉ ở Việt Nam, mà ở đa số các quốc gia thành viên đút lót cho tổ chức FIFA, chữ football đều chỉ một môn chơi duy nhất trong một bộ luật hầu như bất biến trong suốt hơn một thế kỷ tồn tại và phát triển. Tất nhiên, cũng sẽ có những trường hợp ngoại lệ đối với quy luật này của tạo hoá, đặc biệt ở một xứ sở luôn tự cao mình là xuất chúng ở bên kia Đại Tây Dương, đó là Hợp Chúng Quốc Hoa Kỳ. Ở xứ sở này, mỗi khi bàn đến football, là không nói tới những quả bóng tròn được đá xuyên thủng lưới, mà những quả bóng bầu được cầm tay trong những ‘con trâu nước’ đội mũ bảo hiểm liên tục tông vào nhau, không thua gì xe tải trên quốc lộ 1A. Trong khi đó, nếu nói về môn thể thao ‘vua’, đặc biệt gần đây khi đội tuyển Mỹ vô địch thế giới về bóng đá nữ, thì lại bắt đầu hô một chữ rất ‘ngược đời’ là soccer, một cái chữ thôi thúc tinh thần ‘bài Mỹ’ trong tiềm thức những người hâm mộ bóng đá song ngữ, cho rằng người Mỹ tự cho mình là siêu cường nên không cần phải chơi theo ‘người ta’. Cái đó đúng một phần, nhưng chúng ta cũng nên nhớ chữ soccer cũng được sử dụng một cách rộng rãi ở các nước nói tiếng Anh khác ngoài Mỹ, như Úc và Nam Phi và vì họ chưa ‘tai tiếng’ bằng Mỹ nên cũng tạm bỏ qua.
Thông qua chi tiết trên, chúng ta có thể thấy ‘football’ không đơn thuần nghĩa là bóng đá 11 cầu thủ một bên nhưng ta thường nghĩ, mà nó còn là một khái niệm sâu rộng hơn mà bóng đá chỉ là bộ phận, nhưng đáng kể, của khái niệm này. Trong thế giới Anh ngữ, football là một sự tổng hợp của những bộ môn mà cách thức ghi điểm chung , ở một mức độ nào đó tuỳ theo luật chơi, là đá quả bóng vô khung thành và việc phòng thủ đòi hỏi một mức va chạm cơ thể nào đó. Ví dụ, tên gọi tiếng Anh của bóng đá hiện đại là association football (bóng đá hiệp hội), một môn bóng chơi theo luật của tổ chức Football Association (hiệp hội bóng đá), hay còn được gọi là liên đoàn bóng đá Anh quốc vì đó là tổ chức tiên phong phổ biến luật chơi này vào cuối thế kỷ 19, khác với football kiểu Rugby hay còn gọi là bóng bầu dục. Cái tên này cũng được thể hiện trong tên gọi đầy đủ của tổ chức FIFA vốn được viết bằng tiếng Pháp, Federation Internationale de Football Association. Chữ soccer cũng được bắt nguồn từ tên gọi này, nguyên nhân chính là những ‘trẻ trâu’ quý tộc Anh có thói quen gọi tắt các môn chơi, ví dụ, môn bóng bầu dục rugby football thường nói tắt là rugger và as(SOC)iation football trở thành soccer. Cách nói này cũng được du nhập vào những quốc gia và xứ bảo hộ nằm trong tầm hưởng của Anh, cùng với những môn chơi mới đến từ ‘mẫu quốc’. Ngoài ra, ở những xứ như Úc, Ireland và Mỹ, người địa phương cũng sáng tạo những môn chơi mới, kết hợp nguyên tắc cơ bản của association football và rugby football. Ví dụ, người Úc tạo ra môn football chơi theo kiểu Úc, hay còn được gọi là Aussies rules, còn người Ireland thì có Gaelic football. Và người Mỹ hại não bằng va chạm qua bộ môn American football. Nói chung, những môn này không dành cho người yếu tim. Cho nên, ở những quốc gia này, khi một ai đó nói họ thích chơi hoặc xem football (hoặc bên Úc, nói gọn hơn là footy), thì họ sẽ đề cập đến nhiều loại hay một loại football.
Nói chung, football không chỉ đơn thuần là bóng đá như ta thường nghĩ. Nó là một tổng hợp của những bộ môn có chia sẻ những điểm chung cơ bản, góp phần tạo nên bản sắc đặc trưng của một quốc gia. Đồng thời, là minh chứng cho sự đa dạng trong ngôn ngữ tiếng Anh.
